Τα παιδιά και οι έφηβοι μπορούν να εκφράσουν την λύπη και το πένθος τους με διάφορους τρόπους. Ο θάνατος αποτελεί ένα πολύ δύσκολο θέμα, το οποίο καλούμαστε να διαχειριστούμε όταν γινόμαστε γονείς. Είναι ένα αναπόφευκτο ζήτημα, το οποίο μπορεί να προκύψει στις συζητήσεις μας με το παιδί είτε με έναυσμα κάτι που είδε ή που άκουσε ή μέσω προσωπικής εμπειρίας. Αυτό που το καθιστά δύσκολο είναι αρχικά ότι μας φέρνει και εμάς, ως γονείς, αντιμέτωπους με μια απώλεια. Αν για παράδειγμα σε μια οικογένεια πεθάνει ένα κοντινό μας πρόσωπο ή ακόμα και το κατοικίδιο της οικογένειας καλούμαστε και εμείς οι ίδιοι να βιώσουμε την απώλεια και παράλληλα να βοηθήσουμε τα παιδιά μας να το αντιμετωπίσουν όσο το δυνατόν πιο ομαλά.
Τι σημαίνει όμως ομαλά;
Όταν μας συμβαίνει κάτι δυσάρεστο, η αυτόματη αντίδραση είναι η προσπάθεια επαναφοράς σε μια «κανονικότητα», να επανέλθουμε δηλαδή στο πρότερο στάδιο που ήμασταν πριν από την κρίση, πράγμα που συχνά λειτουργεί ως προστατευτικός μηχανισμός. Η απώλεια είναι σαν ένα ακρωτηριασμένο μέλος του σώματος μας-μαθαίνουμε να ζούμε με αυτό. Πρέπει όμως να εξηγήσουμε στα παιδιά πως η προσαρμογή πραγματοποιείται σιγά σιγά, ώστε να μη νιώθουν την πίεση ή την ανάγκη να επανέλθουν γρήγορα στην «κανονικότητα».
Στο σημείο αυτό αξίζει να σημειωθεί πως δεν είναι καθόλου απίθανο ένα παιδί που πενθεί στην παρούσα στιγμή να κλαίει και μετά από 10 λεπτά να πηγαίνει στο δωμάτιό του και να παίζει κανονικά. Αυτό δεν σημαίνει ότι έχει ξεπεράσει το πένθος ή ότι δεν είναι στενοχωρημένο πια. Τα παιδιά έχουν διαφορετικούς μηχανισμούς αντιμετώπισης των κρίσεων από τους ενήλικες. Το παιχνίδι αποτελεί έναν μηχανισμό που τα βοηθάει να μην κατακλύζονται από μη διαχειρίσιμα συναισθήματα. Σε αυτήν τη φάση είναι πολύ σημαντικό το παιδί να νιώθει ασφάλεια και στήριξη από το περιβάλλον του.
Το πώς πενθεί ένα παιδί εξαρτάται από διάφορους παράγοντες όπως,
- Ηλικία
- Αναπτυξιακό στάδιο
- Προσωπικότητα
- Συνήθεις τρόποι αντιμετώπισης των κρίσεων που έχει κάθε παιδί ξεχωριστά
- Οικογενειακή κατάσταση
- Σχέση παιδιού με τον εκλιπόντα
- Πώς πενθούν οι γύρω του
- Πόση στήριξη έχει το ίδιο το παιδί, καθώς και το περιβάλλον του
Πώς καταλαβαίνουμε ένα παιδί που πενθεί;
Όπως αναφέρθηκε παραπάνω, οι παράγοντες που καθορίζουν πώς θα εκδηλωθεί το πένθος σε ένα παιδί είναι πολλοί. Ως γενικά χαρακτηριστικά ωστόσο αναφέρονται τα εξής:
- Συχνή αναζήτηση του εκλιπόντος
- Κακή διάθεση
- Απόσυρση
- Συμπεριφορές που αρμόζουν σε μικρότερη ηλικία
- Δυσκολίες στον ύπνο – εφιάλτες
- Προσκόλληση σε κάποιο άλλο σημαντικό άτομο στη ζωή του
- Παράπονα για σωματικούς πόνους, πχ. πόνο στην κοιλιά, πονοκεφάλους
- Συναισθηματικά ξεσπάσματα
- Άγχος θανάτου για τα ίδια ή για κάποιον άλλον σημαντικό στη ζωή του
Πώς μιλάμε στα παιδιά μας για τον θάνατο και πώς μπορούμε να τα βοηθήσουμε;
Μιλήστε στα παιδιά σας για τον θάνατο με ειλικρίνεια
Μην χρησιμοποιείτε μεταφορικές εκφράσεις όπως «ο παππούς κοιμήθηκε», ή «η θεία πήγε ένα μακρινό ταξίδι». Χρησιμοποιείστε τις «σωστές» λέξεις, «ο παππούς πέθανε».
Εξηγείστε τους τι είναι ο θάνατος
Σε συνέχεια του προηγούμενου, εξηγείστε τι σημαίνει ότι ο παππούς πέθανε. Σημαίνει ότι σταμάτησαν να λειτουργούν τα όργανά του, δεν αναπνέει πια. Σε αυτό το σημείο κάθε οικογένεια ανάλογα με τις θρησκευτικές πεποιθήσεις και τις υπαρξιακές αναζητήσεις, τις οποίες μπορεί να έχει, μπορεί να προσθέσει πληροφορίες που ταιριάζουν στην ιδιοσυγκρασία της. Ωστόσο, πρέπει να επισημανθεί ότι οι συμβολισμοί μπερδεύουν τα παιδιά. Για παράδειγμα, εάν σε ένα παιδί έχει ειπωθεί ότι «η γιαγιά πήγε στον ουρανό και μας βλέπει από εκεί», μπορεί να νιώσει μπερδεμένο όταν επισκεφθεί το νεκροταφείο με λουλούδια και να αναρωτηθεί «Τελικά πού είναι η γιαγιά; Στον ουρανό ή κάτω από τη γη;».
Πείτε «δεν ξέρω»
Νιώστε άνετα να παραδεχτείτε στο παιδί σας ότι δεν έχετε όλες τις απαντήσεις. «Δεν ξέρω πού θα είναι η γιαγιά τώρα που πέθανε». Ακόμα και αν δεν πιστεύετε σε κάποια θρησκεία, στο σημείο αυτό μπορείτε να εξηγήσετε στο παιδί ότι ναι μεν δεν ξέρετε πού θα είναι η γιαγιά τώρα που πέθανε, αλλά ότι «θα συνεχίσει να ζει στην μνήμη μας και στις καρδιές μας πάντα και αυτός είναι ένας τρόπος να την κρατήσουμε ζωντανή μέσα μας».
Προτρέψτε το παιδί να εκφραστεί
Είναι πολύ σημαντικό να ακούσουμε πώς νιώθει το παιδί και να το διαβεβαιώσουμε ότι είμαστε δίπλα του σε ό,τι χρειαστεί. Εφόσον τα παιδιά, ειδικά μικρότερης ηλικίας, μπορεί να μην έχουν το αντίστοιχο λεξιλόγιο ώστε να εκφράσουν με ακρίβεια αυτό που νιώθουν, μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε βιβλία που μιλάνε για την απώλεια, να ζωγραφίσουμε μαζί τους, να φτιάξουμε αναμνηστικό άλμπουμ με πρωταγωνιστή το άτομο που πέθανε και να πούμε ιστορίες από τη ζωή του στο παιδί. Όλες αυτές οι ενέργειες θα βοηθήσουν το παιδί να εμπεδώσει την απώλεια.
Η καθημερινή ρουτίνα ως ασπίδα
Είναι σημαντικό, όσο το δυνατόν περισσότερο, να μη διαταραχθεί η καθημερινότητα του παιδιού μετά από έναν θάνατο στο οικογενειακό περιβάλλον. Αν δεν μπορείτε να διαχειριστείτε μόνοι σας την κατάσταση, μη διστάσετε να ζητήσετε βοήθεια από το οικογενειακό σας περιβάλλον.
Μην ξεχνάτε και το δικό σας πένθος
Αν για παράδειγμα, το παιδί έχασε τον παππού του, αυτό σημαίνει ότι εσείς χάσατε τον πατέρα σας. Είναι μια ιδιαίτερα σημαντική απώλεια και για εσάς και πρέπει να επιτρέψετε στον εαυτό σας να θρηνήσει.
Αποφασίστε αν το παιδί θα παρακολουθήσει την κηδεία
Μια από τις πιο συχνές ερωτήσεις που κάνουν οι γονείς όταν υπάρχει κάποια απώλεια στην οικογένεια είναι αν επιτρέπεται το παιδί να παρακολουθήσει την κηδεία ή όχι. Σε αυτή την ερώτηση δεν υπάρχει σωστή απάντηση. Αρχικά πρέπει να λάβουμε υπόψιν μας την ηλικία του παιδιού. Για παράδειγμα για ένα παιδί 4 ή 5 χρονών μια κηδεία μπορεί να είναι μια πολύ τραυματική εμπειρία μιας, καθώς θα κληθεί να επεξεργαστεί πολλές συνθήκες (έντονες συναισθηματικές αντιδράσεις, φασαρία, κόσμος). Γενικότερα, προτείνεται τα παιδιά κάτω των 10 ετών να μην παρακολουθούν μια κηδεία και ειδικά κάποιου πολύ κοντινού προσώπου. Μην ξεχνάτε ότι η κηδεία είναι η τελετή κατά την οποία και εσείς αποχαιρετάτε τον αγαπημένο σας άνθρωπο. Παρόλα αυτά , αν επιλέξετε να πάρετε το παιδί σας μαζί, φροντίστε προηγουμένως να του περιγράψετε όλα τα βήματα της τελετής και να έχετε κάποιον φίλο, στον οποίο μπορείτε να βασιστείτε αν το παιδί θέλει να αποχωρήσει. Επιπλέον, εξηγήστε του ότι στις κηδείες οι άνθρωποι κλαίνε, ώστε να ξέρει τι να περιμένει όταν θα δει και εσάς σε αυτή την κατάσταση και να μη νιώσει ανασφάλεια.
Έττυ Βαρούχ, Ψυχοθεραπεύτρια- Σύμβουλος Ψυχικής υγείας, Associate member of American Psychological Association, Χειριστής Γραμμής ΕΛΙΖΑ 10454
