Όταν ο έφηβος εκφράζεται βίαια ή και εγκληματικά
Δεν είναι λίγες οι φορές όπου οι έφηβοι εκδηλώνουν βίαιη, επιθετική συμπεριφορά. Οι έντονες συναισθηματικές διακυμάνσεις της εφηβείας, η παρορμητικότητα, οι συνεχείς αλλαγές διάθεσης, αλλά και ο τρόπος της ζωής των εφήβων, το οικογενειακό και κοινωνικό τους περιβάλλον, δημιουργούν το πλαίσιο για την έκφραση τέτοιου είδους συμπεριφοράς.
Ωστόσο, για να φτάσει ένας έφηβος να διαπράξει φόνο και μάλιστα ενάντια στον γονιό του, θα πρέπει να συντρέχουν πολλοί, διαφορετικοί παράγοντες, όπως η ενδοοικογενειακή βία, η ύπαρξη ενός μη διαθέσιμου γονιού, ο οποίος δεν προσφέρει σταθερότητα και βοήθεια στο παιδί, η κακοποίηση ή και η παραμέληση του εφήβου από τη βρεφική του ηλικία, η απομόνωση του από το ευρύτερο κοινωνικό περιβάλλον και τους φίλους, η απελπισία που μπορεί να βιώνει ο έφηβος, ανήμπορος να αλλάξει τις συνθήκες της ζωής του, η ανικανότητα του γονιού να επιτελέσει τον ρόλο του. Ωστόσο, ακόμη και αν όλοι αυτοί οι παράγοντες συντρέχουν, είναι αρκετά σπάνιο ένας έφηβος να σκοτώνει ή να διατάζει να σκοτώσουν τον πατέρα ή τη μητέρα του.
3 ψυχολογικές συνθήκες που εντοπίζονται στον πατροκτόνο ή στο μητροκτόνο έφηβο
- Η κακοποίηση ή και η παραμέληση. Κακοποιημένα ή και παραμελημένα παιδιά, που δε βρίσκουν διέξοδο στην κατάσταση που βιώνουν, μπορεί να οδηγηθούν στην απόφαση να σκοτώσουν τον κακοποιητικό γονιό, προκειμένου να ξεφύγουν από τον άνθρωπο που τα υποβάλλει αναπόδραστα σε σωματική, σεξουαλική, συναισθηματική βία ή και τα παραμελεί εκθέτοντας τα σε κίνδυνο.
- Πιθανή ψυχιατρική διαταραχή του εφήβου. Στην περίπτωση αυτή, ο έφηβος χάνει την επαφή του με την πραγματικότητα, μπορεί να βιώνει ψευδαισθήσεις και παραισθήσεις, ενώ συχνά η ψυχική αυτή διαταραχή προϋπάρχει της εγκληματικής συμπεριφοράς, γεγονός που συχνά επιβεβαιώνεται από το ιστορικό του εφήβου. Συχνά μάλιστα, τα παιδιά αυτά μπορεί να μην είναι σε θέση να ανακαλέσουν στη μνήμη τους τον φόνο, βρισκόμενα σε μία κατάσταση «αποσύνδεσης» με την πραγματικότητα.
- Σοβαρή αντικοινωνική διαταραχή προσωπικότητας και διαταραχές συμπεριφοράς του παιδιού ή του εφήβου. Το παιδί έχει άρση αναστολών, απουσία ενοχών και νοητική διαύγεια για την πράξη του. Σε αυτή μάλιστα την περίπτωση, το παιδί ή ο έφηβος μπορεί να επιτελεί την εγκληματική του πράξη με συνεργούς. Σε άλλες περιπτώσεις, μπορεί να υποκινείται από κάποιον πολύ κοντινό του (φίλο ή φίλη). Η ανάγκη του εφήβου να ανήκει στην «παρέα» του μπορεί, σε περίπτωση όπου η παρέα εκφράζει παραβατικές συμπεριφορές, να τον οδηγήσει σε ακραία συμπεριφορά, την οποία δε θα ακολουθούσε εάν βρίσκονταν υπό οικογενειακή καθοδήγηση και επιτήρηση.
Το σταθερό περιβάλλον και οι ενεργοί γονείς διασφαλίζουν την υγιή ανάπτυξη των παιδιών
Τόσο η συναισθηματική ασφάλεια όσο και η υγιής ψυχική ανάπτυξη προϋποθέτουν την ανταπόκριση του γονιού στις συναισθηματικές ανάγκες του παιδιού, τη διαθεσιμότητα του, την ένδειξη αγάπης, φροντίδας και τρυφερότητας με λόγια και με έργα, τη μέριμνα για την εκπαιδευτική του εξέλιξη και την κοινωνική του ανάπτυξη, μία καλή σχέση μεταξύ των γονέων. Όλα αυτά μαζί αποτελούν «προστατευτικούς» παράγοντες για την υγιή ψυχοσωματική ανάπτυξη του παιδιού.
Το μορφωτικό και οικονομικό επίπεδο των γονιών ως παράγοντας επιθετικής συμπεριφοράς του εφήβου
Οι συνθήκες ανέχειας και το χαμηλό μορφωτικό επίπεδο αποτελούν ορισμένες φορές τροχοπέδη στη συναισθηματική, νοητική και σωματική ανάπτυξη του παιδιού. Είναι μάλιστα γεγονός ότι σε τέτοιου είδους συνθήκες, απαντώνται περισσότερα παιδιά με ψυχολογικά προβλήματα και επιθετικές συμπεριφορές, χωρίς όμως να είναι και απόλυτο.
Ωστόσο, δεν είναι λίγες οι περιπτώσεις όπου διαπιστώνεται ότι σε τέτοιο «επιβαρυντικό» περιβάλλον, τα παιδιά δεν παρουσιάζουν κανέναν ψυχολογικό πρόβλημα και δεν εκδηλώνονται βίαια. Όπως ασφαλώς συμβαίνει και το αντίθετο, σε οικογένειες με οικονομική άνεση και υψηλό μορφωτικό επίπεδο, να συναντάμε συχνά επιθετικές συμπεριφορές. Κοινός τόπος της επιθετικής συμπεριφοράς είναι η αντιμετώπιση του παιδιού από τον γονέα. Ο τρόπος δηλαδή με τον οποίο ο γονέας υπάρχει, αν υπάρχει ενεργά, στη ζωή του παιδιού του και όχι εάν οι συνθήκες της ζωής του τού το επιτρέπουν. Η τοποθέτηση του γονέα απέναντι στο παιδί, αποτελεί μία εντελώς προσωπική επιλογή, ανεξάρτητα από το οικονομικό και κοινωνικό status των γονιών.
Η ευθύνη της οικογένειας στην ανάπτυξη της επιθετικότητας του εφήβου
Οι γονείς που δεν ενδιαφέρονται για τα παιδιά τους, τα κακοποιούν με οποιαδήποτε μορφή βίας, τα παραμελούν, ή «ενδιαφέρονται» ακολουθώντας λανθασμένες μεθόδους (δε βάζουν όρια, δεν τα ανατρέφουν με κάποιο αξιακό σύστημα), δεν τα σέβονται, δε νιώθουν αίσθημα ευθύνης για την ανατροφή τους, ούτε ενσυναίσθηση με αυτά, ενδεχομένως να αναθρέφουν «παραβατικούς» εφήβους, με ροπή στην επιθετικότητα και στην εγκληματικότητα. Με δεδομένο την ανωριμότητα του εγκεφάλου του εφήβου, που χαρακτηρίζεται από αδυναμία ελέγχου των παρορμήσεων αλλά και με την επιρροή «ακατάλληλων» φίλων και συνομηλίκων, ο έφηβος μπορεί να οδηγηθεί σε ακραία επιθετική συμπεριφορά, ακόμη και να προβεί σε εγκληματική πράξη.
Η ευθύνη του σχολείου στην αναγνώριση της επιθετικότητας του εφήβου και των αιτιών που οδηγούν σε αυτήν
Το σχολείο, οι εκπαιδευτικοί αλλά και οι κοινωνικές υπηρεσίες ανηλίκων, θα έπρεπε να διαδραματίζουν ουσιαστικό ρόλο στην αναγνώριση των προβλημάτων που βιώνουν τα παιδιά (όπως για παράδειγμα στην αναγνώριση της παραμέλησης ή της κακοποίησης) και να φροντίζουν εγκαίρως να παρεμβαίνουν και να τα διαχειρίζονται σε έναν βαθμό. Επιπλέον, οι σχολικοί ψυχολόγοι, που πλέον εργάζονται μέσα στο περιβάλλον του σχολείου, οφείλουν να διαχειριστούν παιδιά και γονείς, να προλάβουν τις ακραίες εκφάνσεις βίας ή να παρέμβουν πριν τα παιδιά οδηγηθούν σε μία ακραία εγκληματική πράξη και καταλήξουν σε κάποιο σωφρονιστικό ίδρυμα.
ΙΛΙΑ Ν.ΘΕΟΤΟΚΑ, ΚΛΙΝΙΚΗ ΨΥΧΟΛΟΓΟΣ – ΨΥΧΟΘΕΡΑΠΕΥΤΡΙΑ. Ψυχιατρική Κλινική Πανεπιστημίου Αθηνών. Αιγινήτειο Νοσοκομείο.
